Czym są motanki?
Motanki – szmaciane, tradycyjne lalki – są czymś więcej niż tylko rękodziełem. Uczestnicy moich warsztatów często zastanawiają się, czym właściwie są i dlaczego ich nazwa brzmi tak dziwnie. „Motanka” kojarzy się przecież z zaplątywaniem, co w dzisiejszych czasach, pełnych chaosu, może wywoływać mieszane uczucia. Żyjemy w świecie, gdzie wszyscy dążymy do rozplątywania, porządkowania i upraszczania coraz bardziej zagmatwanej rzeczywistości. Jednak w motaniu, w owijaniu, kryje się coś głębszego.
Tworzenie motanek to nie tylko gest ręką – to akt łączenia, scalania, oddania się intuicyjnemu procesowi. Ruch owijania ma w sobie coś niezwykle kobiecego, nawiązuje do cykliczności i energii życia. To moment, w którym umysł może się wycofać, a do głosu dochodzi podświadomość, czy zjawisko zwane potocznie intuicją. Właśnie dlatego te lalki stają się czymś więcej niż tylko dekoracją – są narzędziem do pracy z samym sobą, z własnym wnętrzem. Przypominają, że w naszej drodze do samostanowienia i realizacji pragnień to my decydujemy, jak splatać nici naszego losu. Motanka wspiera nas w tym procesie, ale nigdy nie zastępuje naszego działania – jest lustrem i przypomnieniem o naszej mocy.
Historia motanek
Aneta Surał, wcześniej Grzegorzyska, oraz Kasia Dorota to jedne z pierwszych promotorek motanek w Polsce. Obie około roku 2010 przywiozły tę sztukę ze wschodu – z Białorusi, Ukrainy i Rosji, gdzie tradycja motania lalek jest głęboko zakorzeniona w kulturze. Ukrainka Wiktoria, z którą współpracuję, podkreśla, że motanki w Ukrainie są symbolem narodowym, częścią dziedzictwa kulturowego. Nic dziwnego, że wiele osób określa je mianem „słowiańskich lalek mocy”.
Jednak co właściwie oznacza, że są to lalki słowiańskie? Interpretacja tego pojęcia może być różna. Najprostsze wyjaśnienie odnosi się do tego, że tradycje tworzenia tych lalek, a także badania etnograficzne na ich temat, dotyczą przede wszystkim regionów klasyfikowanych jako słowiańskie. Jednak historia lalek tworzonych ze skrawków materiałów, łodyg roślin czy innych naturalnych surowców nie jest ograniczona do Słowiańszczyzny.
Kasia Dorota, animatorka kultury i pasjonatka tradycji motanek, zauważa: „Prawdopodobnie pierwsze lalki powstały w okresie, kiedy człowiek zdał sobie sprawę ze swojej odrębności od świata zwierząt. Możliwe jest, że zaczął je wykorzystywać, by zrozumieć tajemnice swojego życia, istnienia”. Wiadomo natomiast, że najstarsze znane archeologom ludzkie figurki, datowane na ponad 40 tysięcy lat, potwierdzają odwieczną potrzebę człowieka do tworzenia symboli związanych z duchowością i tożsamością.
Motanki, choć często klasyfikowane jako słowiańskie, otwierają pole do interpretacji i rozmowy o uniwersalności ludzkiego doświadczenia, które łączy nas na przestrzeni wieków i kultur.
Symbolika i korzenie motanek
Lalki ludowe w krajach słowiańskich mają różne nazwy w zależności od regionu, jednak sposób ich tworzenia pozostaje niezmiennie unikalny. Do ich konstruowania nie używa się ostrych narzędzi, takich jak nożyczki czy igły – zamiast tego wszystkie elementy owija się ręcznie, wykorzystując tkaniny i włóczki. Tradycja ich tworzenia przekazywana była ustnie z pokolenia na pokolenie, głównie na wsiach, gdzie nie tylko brakowało potrzeby, ale często i możliwości jej pisemnego dokumentowania.
Ukraińscy badacze wskazują, że korzenie motanek mogą sięgać kultury trypolskiej, która rozwijała się od V do II wieku p.n.e. Motanki trypolskie odzwierciedlają charakterystyczne dla tej cywilizacji symbole, takie jak energia kobieca, płodność, ciągłość rodu oraz kult ziemi i bóstw kobiecych. W tradycji trypolskiej lalka ta była postrzegana jako wyraz głębokiej więzi z naturą i siłami życia.
Motanki i ich rodzaje
- Lalki ochronne – Tworzone, by strzec domostwa i jego mieszkańców przed negatywnymi energiami. Umieszczane często w centralnym miejscu domu, symbolizowały opiekę i bezpieczeństwo.
- Lalki przejścia – Towarzyszyły w ważnych momentach życia, takich jak narodziny, ślub czy przejście w dorosłość. Miały wspierać w zmianach i wzmacniać intencje związane z nowym etapem.
- Lalki życzeniowe – Tworzone z myślą o spełnianiu konkretnych marzeń czy celów. Wiązano w nich węzły z intencjami, by przyciągnąć pomyślność.
- Lalki lecznicze – Wykorzystywane w rytuałach mających wspomóc zdrowie. W ich wnętrzu często umieszczano zioła lub przedmioty związane z uzdrawianiem.
- Lalki zaduszne – Wykonywane, by upamiętnić przodków i nawiązać z nimi duchowe połączenie. Pleciono je w okresach związanych z kultem zmarłych, oddając cześć rodowym korzeniom.
- Lalki płodności – Symbolizowały energię życia i kobiecą moc. Tworzone były, by wspierać w realizacji marzeń o potomkach.
Skąd pochodzi nazwa motanka?
Nazwa lalek pochodzi od ukraińskiego słowa „motaty”, oznaczającego „wiązać, zawijać” i odnosi się do sposobu wykonywania lalek. Lalki wykonuje się ręcznie bez użycia ostrych narzędzi. Wierzono, że igły lub nożyce mogą „skaleczyć los”.
Słownik języka polskiego podaje kilka znaczeń słowa „motanie”:
- plątać nici, pasma czegoś,
- zawijać w motek,
- potocznie: mówić niejasno, zawile,
- potocznie: działać podstępnie.
Jak widać znaczenie pejoratywne tego słowa przychodzi nam często jako pierwsze na myśl, a samo zawijanie czy plecenie nici jest czynnością neutralną mocno powiązaną z rękodziełem.
Przedmioty mocy i moja praca z motankami
Przedmioty mocy i to jak je postrzegam, są nierozerwalnie związane z decyzjami, które podejmujemy, i działaniami, które realizujemy. Przypominają nam o tym, że to my jesteśmy odpowiedzialni za kształtowanie naszego życia – one jedynie wspierają nas w tej drodze. Stanowią symbol wolnej woli i samostanowienia, pomagając nam utrzymać skupienie na celu, który chcemy osiągnąć.
Zaczęłam tworzyć motanki kilka lat temu, a przez ostatnie trzy lata stały się one moimi przewodniczkami w podróży bohaterki i w procesie dojrzewania. Lalki te pozwalają mi sięgnąć do głębi siebie, korzystając z mądrości ciała i podświadomości. Pomagają mi wyrazić to, co ukryte, co czeka na ujawnienie, ale czego nie potrafię nazwać słowami – często przez ograniczenia umysłu, który analizując logicznie, nie daje dostępu do pełni odczuć.
Te przedmioty mocy powstają w procesie, który można nazwać terapeutycznym – procesie intuicyjnego twórczego działania, który choć praktykowany, nie został jeszcze dogłębnie zbadany naukowo.
Źródła
- Lalki motanki w arteterapii, kurs: 28 marca – 25 kwietnia 2023, tekst: Aneta Grzegorzewska
- Urban Magia
- Czarodziejka uśmiechu
